Kurgan, taş ve topraktan yapılan höyük şeklinde bir mezar yapısıdır. Bu yapılar, cenazenin defni amaçlı olarak kullanılmalarının dışında anıtsal ve kutsal alanları göstermek amacıyla da kullanılmaktadır. Kurganların çapı 200 metreye, yükseklikleri 20 metreye kadar ulaşabilmektedir. Başta Avrasya’nın göçebe kültürleri olmak üzere Afrika ve Amerika halklarında görülen kurgan tipi yapıların ölen kişinin toprak kitlesi altında ezilmesini önlemek amacıyla gelişmiş olduğu düşünülmektedir.
En erken kurgan yapılarının, Hazar denizi ve Karadeniz arasındaki bozkırlarda Geç Neolitik ile Eneolitik çağlarda (MÖ 5. binin ikinci yarısı ile MÖ 4. binin başları arasında) ortaya çıkmış olduğu düşünülmektedir. Arkeologlar, bu kurganları Orta Khavalynsk ve Erken Yamnaya kültürleri ile eşleştirilmektedir. Bölgede sığır çobanlığının gelişerek erken göçebelik ile birlikte bozkır içerisine doğru hareketlenmelerin görüldüğü bu devirlerde rastlanılan kurganların sonraki devirlere kıyasla oldukça büyük boyutlu inşa edildiği ve içerisinden elde edilen buluntuların ise çok zengin olduğu görülmektedir. Konunun uzmanları, erken devirlerdeki kurgan tipi mezarların sadece kraliyet ailesine ve üst seviyedeki soylulara özgü olduğunu, sonraki devirlerde toplumun diğer katmanlarına doğru yayıldığını, dolayısıyla kurganlardan elde edilen buluntulardaki zenginliğin azaldığını ifade etmektedir. Kurgan tipi mezar kültürünün batı hem de doğu yönünde genişlediğini düşünen arkeologlar, bu hipotezlerine dayanak olarak Güney Sibirya’daki İskit arkeolojik kültürünü ve bu kültüre ait olan Salbyk ve Arzhan kurganlarını göstermektedir. Bunun dışında yine bozkır bölgesinde yaşayan göçebe halklar vasıtasıyla Balkanların kuzeyine ve Tuna vadisi tarafına doğru bir ilerlemenin söz konusu olduğunu; Avrupa, Transkafkasya, İran, Anadolu bölgelerinde de kurgan tipi mezarlara rastlanıldığını ifade etmektedirler.
Tunç çağı sonrasında başta Kazakistan olmak üzere Avrasya’nın geniş bozkırlarında yaygın şekilde görülen kurgan kültürlerinin bazı önemli temsilcileri Tunç çağında Yamnaya Kültürü, Katakomb Kültürü, Srubna Kültürü; Demir çağında İskitler, Sarmatlar, Xiongnular, Türkler olarak söylenebilir. Bunlar dışında Orta ve Kuzey Avrupa’da Kelt, Cermen, Slav gibi bazı halkların da Hıristiyanlık öncesi kurgan tipi mezarlar inşa ettikleri görülmüştür. Kafkasya’da İslamiyet’in yaygınlaşmasına kadarki devirlerde Adigeler, Nogaylar ve Kozaklar gibi halklarda; Çin’de MÖ 5. ile MÖ 3. yüzyıllar arasında Zhou Hanedanı’na ait mezarlarda; Kore’de Üç Devlet hükümdarlarının mezarlarında ve Japonya’daki Kofun Kültürü’nde kurgan tipi mezarlara rastlanılmaktadır. Afrika’da Fas civarında İslamiyet’in yayılmasından önce kadarki devirlere tarihlenen 12 metre çapında koni biçimli nekropol yapılarının da kurgan tipli mimari içerisinde yer aldığı düşünülmektedir. Dikkat çekici bir diğer yoğunluk ise Kuzey Amerika’da yer almaktadır. Araştırmacılar, A.B.D.’nin doğusunda ve Kanada’da 100 bin civarı kurgan tipli mezar tespit etmiş olup bunların en erken olanını MÖ 2. binin ortalarına tarihlemektedirler.
Bu metin, A.N. Gej ve S.A. Komissarov’un Bolshaya Rossijskaya Entsiklopediya dijital ansiklopedisinin “Kurgan” maddesinden yararlanılarak hazırlanmıştır.
Гей А. Н., Комиссаров С. А. КУРГАН // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://bigenc.ru/archeology/text/2124859 Дата обращения: 23.11.2021.