Anıtsal alanlar, dikdörtgen yahut kare forma sahip olup anıtsal amaçlı olarak inşa edildiği düşünülen yapılardır. Alanların inşasında çoğunlukla levha formlu taşlar kullanılmış, bu taşlarla kare yahut dikdörtgen formu oluşturacak yüksek olmayan bir çit oluşturulmuştur. Bazı örneklerde çitlerin inşası için nehir yataklarından elde edilen taşlar da kullanılmıştır. Çoğunlukla Güney ve Batı Sibirya, Orta Asya, Moğolistan ve Kuzey Çin’de rastlanılan bu yapılar, Rusçada “огра́дка” olarak isimlendirilmiştir. “Çevrilmiş alan”, “kapatılmış bölge”, “sınırlandırılmış alan”, “çitli yer”, “çevrili olan yer” gibi anlamlar taşıyan “огра́дка” terimi için Türkçe literatürde bu yapılar için “temsili kurgan”, “çit”, “anıt-mezar”, “anı-mezar”, “taş sanduka”, “sembolik lahit”, “makam mezarı” gibi karşılıklar kullanılmıştır. Ancak Rusçadaki “огра́дка” teriminin karşılıklarında mezar türevi hiçbir karşılık olmaması, ilgili yapılarda yakılarak dahi olsa defnedilen kişilere dair organik kalıntılara rastlanılmamış olması Rusçada “огра́дка” olarak geçen yapıların mezar kavramı çerçevesinde karşılanması görüşüne karşı güçlü bir tezat oluşturmaktadır. Bu yüzden platformumuzda Rusçası “огра́дка” olan bu yapılar “anıtsal alan” terimiyle karşılanmaktadır.
En erken olarak Genç Tunç Çağı ile Erken Demir Çağı arasında görülen anıtsal alanlar, genellikle dikdörtgen formlu olan ve insan biçimli heykellerin yahut geyiklitaşların çevresinde inşa edilmiştir. Bu yapıların erken devirlerdeki semantik manası bilinmemekte olup araştırmacılar insan biçimli heykeller ile geyiklitaşların dünyanın somutlaşmış hâli olduğunu, etrafında bulunan çitlerle belirlenmiş alanın ise evrenin görüntüsüyle ilişkilendirilebileceği düşünülmektedir.
Orta Çağ’da genelde 2x2 metre ölçülerinde kare formlu olarak inşa edildiği görülen anıtsal alanların ekseriyeti Türk (Göktürk) Kağanlığı ile ilişkilendirmektedir. Arkeologların büyük çoğunluğu, bu yapıların yüksek sınıftaki kimselerin anısına dikildiği konusunda hemfikirdir. Türk Kağanlığı ile ilişkilendirilen anıtsal alanların çitleri erken devirlere kıyasla daha yüksek taşlarla örülmüş ve farklı şekillerde süslenmiştir. Anıtsal alana ait olan insan biçimli heykellerin yönlerinin doğuya doğru çevrilmiş olması, Türk Kağanlığı’na ilişkin bir diğer karakteristik özelliktir. Yine bu alanlarda insan biçimli heykelin doğusuna doğru aralıklarla sıralanmış taşlar da dikkat çekici olup balbal olarak nitelendirilmektedir. Uzmanların yorumuna göre anıtsal alanlarda yer alan insan biçimli heykeller Türk Kağanlığı’na mensup bir savaşçıyı karşılarken karşısına dikilen balballar savaşçı tarafından öldürülen düşmanları tasvir etmektedir.
Türk Kağanlığı dönemine tarihlenen anıtsal alanlardaki bir diğer özgün özellik, çitlerin içinde kalan bölgenin plaka taşlar ile örtülmüş olmasıdır. Arkeologlar bu alanın adakların ve hediyelerin bırakıldığı bir çeşit sunak işlevi taşıdığını düşünmektedirler. Çit içinde kalan alandan elde edilen yiyecek kalıntıları, içecek kapları ve askerî teçhizatlar (bıçak, ok uçları, kemik yay plakaları ve üzengiler) de bu hipotezi destekler niteliktedir.
Anıtsal alanların semantiği üzerine düşünen araştırmacılar, kare formlu olan bu yapıların Türklerin dünya görüşünü temsil ettiğini ifade etmektedirler. Bu görüşe göre Türkler dünyayı kare şeklinde ve etrafı dağlarla çevrili olarak kurgulamakta, dünyanın merkezine ise erken devirlerde olduğu gibi taş biçimli heykelin yahut bir kütüğün yerleştirerek yukarı âlem arasındaki bağı tasvir etmektedirler.
Bilim insanlarının anıtsal alanlarla ilgili en büyük şansı, bu yapıların günümüze dek korunmuş şekilde kalmış olmasıdır. Araştırmacılar bu durumu, insanların anıtsal alanlara saygı duymaya devam ettiğinin bir göstergesi olarak yorumlanmaktadır. Anıtsal alanların olduğu bölgelerden geçerken bazı hediyelerin bırakılması ve bu bölgelerde kurban kesimlerinin yapılmaya devam etmesi hiç kuşkusuz araştırmacıların bu konudaki iddialarını destekler niteliktedir.
Not: Bu metin İ.L. Kyzlasov’un Bolshaya rossijskaya entsiklopediya isimli ansiklopedinin 23. cildindeki “оградка“ başlıklı maddede yer alan bilgilerden yararlanılarak hazırlanmıştır.
Кызласов И. Л. ОГРАДКА // Большая российская энциклопедия. Том 23. Москва, 2013, стр. 665-666